De Pergola

Het weidse gazon dat vóór enkele jaren nog het middelpunt van vele tuinen uitmaakte wordt de laatste tijd ingeruild voor kleurrijke borders en priëlen. Grote tuinen worden ingedeeld in tuinkamers met elk een eigen beplanting. Onder invloed van de "hype" in de Engelse cottage-tuinen stouwt men de tuin vol met een overvloed van bloemende vaste planten.

Door deze ingrepen worden de open oppervlakten in een tuin steeds kleiner. In kleine percelen kan men geen fatsoenlijke boom meer kwijt zodat de verticale lijnen volledig uit het tuinbeeld dreigen te verdwijnen. Om aan dit euvel te voorkomen heeft men de oude vertrouwde pergola van stal gehaald. Aan dit onvolprezen tuinornament kan men niet alleen de ongekende hoeveelheden klimplanten kwijt waarmee men vandaag rond de oren wordt geslagen maar een pergola brengt ook schaduw en vormt de uitgelezen plaats om een reeks stralende hanging-baskets aan op te hangen. Kortom, een pergola is het instrument dat in geen enkele tuin die zichzelf "au serieux" neemt mag ontbreken.

Om onze leden op een degelijke wijze diets te maken wat er zoal op de pergola-markt voor handen is, nodigden wij mevrouw Katleen Declerck uit op onze vergadering van de Volkstuinen Sint-Truiden om het fenomeen pergola van naadje tot draadje uit de doeken doen.

Inleiding

De pergola is ontstaan in Egypte. De Egyptenaren waren verzot op druiven en zij gebruikten de pergola om de druivelaars aan op te leiden. Na een poosje hadden ze door dat een druivelaar aan een pergola ook nog schaduw verschafte en dat is in zo een warm land handig meegenomen. Zodoende kon de Egyptenaar in de schaduw van de pergola op zijn gemak een paar bekers frisse wijn naar binnen gieten. Het is nogal wiedes dat dit waardevol attribuut niet meer uit de tuin te branden was. Het ligt voor de hand dat een dergelijke uitvinding snel ingang vond in de toen bekende wereld. Overal waar men wijn kon kweken doken er pergola's op met daaronder een aantal corpulente personen die het ter ere van de god Bacchus, wat spijs en drank betreft, geenszins aan hun hart lieten komen.

Helaas zijn deze fijne gebruiken door een aantal obscure redenen in onbruik geraakt. De tuin der lusten is verworden tot een blok aan het been. De dikbuikige en dagplukkende klassiekers vinden wij enkel nog terug op de vergeelde prenten in oude geschiedenisboeken. Gelukkig hebben de afstammelingen van de Romeinen en Grieken deze lovenswaardige praktijken in ere gehouden en kunnen wij tijdens onze zomervakantie een paar weken hiervan meegenieten.

De wijn die in onze gewesten gewonnen wordt is geenszins een daverend succes en voor de schaduw moeten wij de laatste jaren ook geen pergola bouwen. Daarom maken wij een pergola waaraan wij een fleurige klimplant op laten kruipen om de verticale lijn in de tuin te brengen. De tuinen worden de laatste tijd alsmaar kleiner zodat er geen plaats meer overblijft voor een hoge boom of een stevig uit de kluiten gewassen struik. Daarentegen biedt een pergola het voordeel dat wij deze kunnen beplanten met één of meerdere rijkbloeiende klimplanten zoals de lonicera-, clematis- en klimrozensoorten. Een combinatie van deze planten geeft ons een hele zomer een cascade van kleurrijke, vaak heerlijk geurende bloemen.

Sommige tuinarchitecten zien in de pergola ook een soort van artistiek bouwsel, een soort van ornament dat op de eerste plaats mooi staat te zijn en daarnaast eventueel dienstig kan zijn voor het leveren van steun aan planten of schaduw voor tuinders.

Geschiedenis

Tijdens de 16 de en 17 de eeuw doken er in de renaissance tuinen sierlijke en kunstig uitgevoerde pergola's op. Deze dienden als plantensteunen als decoratief element. In het Rubenshuis te Antwerpen en in de kruidentuin van Leiden zijn nog enkele van deze prachtig gerestaureerde pergola's te bezichten. De renaissance was de aanzet van een wedergeboorte van de klassieke kunst en cultuur. De mens kroop uit de duistere middeleeuwen en kwam in het volle licht van de verlichting. Het was gedaan met zich te onderwerpen aan de grillen van de natuur en dat zal bij deze dan ook geweten zijn. Alles wat de vooral gegoede mens nog op de wereld zette moest zo gekunsteld zijn dat het de natuurlijke vormen moest overtreffen. Deze zienswijze werd in de Barok en Rococo verder doorgetrokken zodat in deze periodes de pergola's uitgroeiden tot ware paleizen waar de architecturale functie het belangrijkste was.

Voor de bouw van een pergola komen praktisch alle bouwmaterialen in aanmerking zoals hout, metaal, natuursteen, beton en bakstenen.

Daar men in deze tijden reeds door had dat een pergola voor de teelt van wijn niet in onze gewesten geschikt was, ging men hem gebruiken als lommergang. Hiervoor bouwde men een stevige constructie waarover men een aantal leibomen ging leiden. De bomen knipte men in vorm en zo kreeg men een groene tunnel die aan de rijke lieden in de zomer lommer, verfrissing en wat privacy bood. Vooral de haagbeuk, plataan, beuk, linde, perelaar en appelaar kwamen voor deze job in aanmerking. Een dergelijke lommergang werd met behulp van haagbeuken enkele jaren geleden in het park van Arcen opnieuw aangelegd.

Wie niet zo goed bij kas was, liet het ijzer- of timmerwerk van de dragende structuur voor wat het was en snoeide de bomen op een dergelijke wijze dat het geheel het uitzicht van een tunnel of loofgang kreeg. Hiervan vinden wij een voorbeeld in de vorm van een laantje gesnoeide linden aan de ingang van het openluchtmuseum van Bokrijk. Natuurlijk heeft men bij de constructie van een dergelijke loofgang de nodige steunpalen en draden nodig. De loofgang die alleen uit planten bestaat, komt men regelmatig in de hedendaagse tuinarchitectuur tegen.

Na de 17 de eeuw verdwijnt de pergola uit de meeste tuinen. Enkel de befaamde rozenbogen blijven overeind. Aan het begin van deze eeuw doet de pergola schoorvoetend her en der zijn heroptreden in de tuin. De moderne architectuur zag de pergola weer zitten als verbinding tussen losstaande gebouwen of delen van gebouwen.

Een pergola moet niet persé altijd langs alle zijden open te zijn. Vooral in de ommuurde stadstuinen komt men vaak pergola's tegen die gevormd worden door een aantal palen die de muren met elkaar verbinden.

De laatste tijd maakt men bij de bouw van een pergola gebruik van de cassettepergola. Dit systeem bestaat erin dat men het verticale gedeelte zelf construeert en daarop een geprefabriceerd bouwpakket aanbrengt.

De zijkanten van een pergola worden vaak opgevuld door een trellis. Een trellis is een kunstig uitgewerkt latten vlechtwerk dat allerlei vormen kan aannemen. Vooral in de Renaissance en de Barok zijn deze trellis in Italië uitgegroeid tot ingewikkelde constructies die een prachtige visuele misleiding inhielden. Men had toen de werking van het perspectief pas uitgevonden. Een doordachte trellis kan door de perspectiefwerking voor een trompe l'oeil zorgen en zo de tuin vergroten. Deze kunst is in Engeland bewaard gebleven en kende een heropleving op het einde van vorige eeuw. Vandaar is de trellis weer naar onze gewesten gekomen en wordt bij veelvuldig toegepast in kleine tuinen.

Functie

De hoofdfunctie van een pergola is steun te vormen voor klimplanten. Het vormt dan ook het uitgelezen toestel om een collectie klimplanten aan kwijt te raken. De teelt van klimrozen, clematissen en lonicerna's kent een grote bloei. Steeds maar nieuwe lang en rijkbloeiende soorten bieden zich aan en zetten velen onder ons aan om een verzamelingetje aan te leggen.

Natuurlijk schenkt een pergola ons ook schaduw. Daarom bouwt men vaak een pergola over een zithoek in de tuin zodat ze ons in de zomer wat beschutting en lommer geeft. Door de horizontale balken van een pergola schuin te plaatsen kan men schaduw creëren zonder er planten over te laten groeien (een soort van louvre maken).

Een pergola biedt ons ook wat privacy. In de steden beschermt een goed geconstrueerde pergola ons tegen de nieuwsgierige blikken van de buurtbewoners van boven af.

De architectonische waarde van een pergola wordt al eens onderschat. Sommige architecten gebruiken nochtans pergola's enkel als bouwkundig element in hun ontwerp. Een pergola laat toe om te spelen met vormen en licht. Doordat het dak van zo een bouwsel licht doorlaat kan men de balken zo plaatsen dat de schaduwen die op de muren en de grond vallen prachtige lijntekeningen vormen.

Het is ook een beeldig middel om zichzelf uit de wind te zetten. Hiertoe worden de zijkanten van de pergola opgevuld met begroeide trellis.

De bovenkant van een pergola kan open of gesloten zijn. Degene die onder een pergola eet, spant best een zeiltje onder de begroeiing om te verkomen dat de spijskaart ongevraagd aangevuld wordt met blaadjes, diertjes of uitwerpselen van deze laatste.

Eén van de voornaamste redenen waarom men een pergola aanlegt is om een galante verbinding te maken tussen het huis en de tuin. De aard van de pergola moet dan ook in overeenstemming zijn met de stijl van het huis. Vooral de moderne bouwtrant leent zich uitstekend om een pergola aan te breien.

Het kan ook een verbinding vormen tussen de verschillende bouwwerken die zich in de tuin situeren. Wij denken hier niet alleen aan de stadstuinen maar ook grote tuinen op het platteland waarin zich losstaande bouwsel bevinden zoals garages en ateliers.

Natuurlijk is een pergola het uitgelezen instrument om verschillende tuindelen of tuinkamers met mekaar te verbinden. Een pergola vormt een gedroomde overgang van een siertuin naar een mostuin of naar de kippenren.

De pergola kan ook een dubbele functie hebben. Tussen de verticale palen kan moeder de vrouw of vader de huisman wasdraden spannen om de was aan kwijt te raken. Aan de verticale palen, indien deze sterk genoeg zijn natuurlijk, kan een schommel bengelen. Natuurlijk vormt een pergola een uitstekende omstandigheid om hangkorven en hanging-baskets aan op te hangen. Een pergola wordt vaak aangewend als accentuatie van de voordeur. Vooral in Nederland wordt een pergola hiervoor veel aangewend.

Een pergola is ook een uitstekend middel om diepte in de tuin te brengen. Een mooie pergola achteraan in de tuin geeft meer ruimte aan de tuin. In een zeer kleine tuin kan men door het plaatsen van een pergola achteraan de impressie wekken dat de tuin verder gaat in een andere tuin. Ook kan men een diepte-impressie versterken door een grote pergola aan het begin van een pad of tuin te zetten en aan het eind éénzelfde pergola neer te poten die gevoelig kleiner is. Dit waren eveneens de trucjes die de tuinarchitecten in hun barokke tuinen toepaste om deze nog groter te laten lijken.

Om smalle tuinen breder te laten lijken plaatsen wij de pergola dwars in de tuin zodat alles kortbij wordt getrokken, brede tuinen krijgen een pergola die in de lengte staat om zo de tuin dieper te laten lijken

Een pergola kan de vorm van de tuin bepalen. Wij maken de pergola vast aan de muur die de tuin omringt. De openingen naar de tuin toe vormen dan vensters naar de tuin en zo krijgen wij een soort van overdekte ommegang zoals in men in middeleeuwse kloosters terugvindt.

Bij de aanleg van een pergola is het belangrijk dat wij van het geheel geen rechte lijn maken. Rechte stukken in de tuin vervelen snel. Wij zien dan maar een deel en kijken over de rest heen. Om onze aandacht te verscherpen en gaande te houden trachten wij een gedeelte van de tuin en ook van de pergola te verbergen. Wij proberen dan ook zoveel mogelijk een knik of hoek in de pergola aan te brengen om zo de aandacht op de achtergrond te vestigen.

Aard van de pergola

De aard van de pergola zal zeker afhangen van de functie die de pergola heeft en de plaats waar hij komt te staan. Als men een pergola aan een bestaand gebouw vastmaakt dan komen de materialen waaruit dat gebouw bestaat en de kleuren terug in de pergola. We bouwen dus aan een modern gebouw geen pergola uit rustieke eiken balken.

Een losstaande pergola moet wat vorm en materialen betreft meegaan met de inrichting van de tuin.

Indien wij een hele kleine tuin hebben overkoepelen wij best gans de tuin met een pergola. Deze hoeft dan uiteraard niet helemaal beplant te worden.

De stevigheid van de pergola is evenredig met de aard en de hoeveelheid planten die deze moet torsen. Indien wij haagbeuken over onze pergola willen leiden zal deze uit heel ander hout gesneden moeten zijn dan als wij en een frêle clematis willen aan op groeien.

Een pergola wordt steeds geplaatst met de vormen van de tuin mee. Bij gebogen perken horen gebogen pergola's, bij een vierkant terras hoort een rechte pergola. In dit perspectief houden wij eveneens rekening met de afmetingen (lengte, hoogte en breedte) van de pergola ten opzichte van de gebouwen eromheen.

De opbouw

Het belangrijkste van een pergola is de fundering. De fundering draagt niet alleen de hele constructie, ze moet ook het hele zootje op zijn plaats houden bij felle wind of wanneer flink uit de kluiten gewassen planten hun expansionele krachten op de pergola botvieren.

Daar de meeste pergola's uit hout worden opgetrokken vormt de fundering nog een extra moeilijkheid. Hout heeft de nijging om te gaan rotten in een vochtige omgeving zodat wij bij de inplanting van onze houten palen alles in het werk moeten stellen om het rottingsproces zoveel mogelijk te vertragen. Indien wij voor de eeuwigheid willen bouwen plaatsen wij best de palen op een betonnen fundament.

Bij een pergola uit baksteen of natuursteen, die erg prijzig is, is een goede fundering van levensbelang. Hier passen wij de funderingsvoorschriften toe die bij ieder bouwwerk horen.

De verticale delen van een pergola moeten uiteraard van deze kwaliteit zijn dat zij zowel zichzelf als het horizontaal gedeelte als de aan hen toevertrouwde planten in wind en regen kunnen dragen. Hout is het meest voorkomend materiaal en voldoet in de meest omstandigheden uitstekend. Een houten pergola kan, als de omvang niet overdreven is, door iedere doe-het-zelver in elkaar worden gebokst.

Pergola's met verticale delen uit ijzer zijn zeer decoratief. Maar indien de elementen teveel gewicht moeten dragen moet men te grote profielen gebruiken zodat het speelse element dan vaak verloren gaat.

Voor de aanleg van bouwsels uit natuursteen of bakstenen neemt men best een vakman onder de arm. De verticale elementen van blokken uit één stuk zijn mooi en onverslijtbaar. Ongelukkig genoeg doen ze zo een aanslag op onze beurs dat ze niet voor de man in de straat zijn weggelegd.

De laatste tijd maakt men degelijke verticale elementen voor een pergola uit dikke PVC afvoerbuizen die men met betonijzer bewapent en dan volstort met beton.

Tussen de verticale elementen kan men nog netten, draden, trellis of andere klimrekken voor planten plaatsen.

Als horizontaal element gebruiken wij meestal houten balken. Deze worden in twee lagen aangebracht. De eerste laag bestaat uit de draagbalken die de verticale elementen verbinden. Daarop komen de liggers die de draagbalken op hun beurt met mekaar verbinden. In sommige gevallen klopt men nog een reeks smallere dwarsbalkjes op de liggers. Dit alles vormt een haast onverwoestbare structuur die geschikt is om elke plant te laten aan, op of over klimmen.

Om de drie delen van een pergola met mekaar op een degelijke wijze te verbinden zijn er tal van mogelijkheden die de spreker wel uitvoerig heeft uitgelegd en geïllustreerd maar die in een tekst zeer moeilijk zijn te verwoorden. Wie zich handig genoeg vindt om de klus zelf te klaren neemt een degelijk tuinboek ter hand en kiest dan de wijze waarop hij de constructie van zijn pergola wil vastzetten en verder opbouwen. In deze werkjes wordt via tekeningen duidelijk gemaakt hoe men een degelijke pergola moet opbouwen. Heeft men van al die techniek geen kaas gegeten dan is het best dat men zich tot een vakman begeeft om een pergola op een vakkundige manier te laten plaatsen.

Voor wie aanstonds wil beginnen volgen hier nog enkele algemene raadgevingen. De minimum hoogte van een pergola bedraagt 2,10 m. De paal moet ongeveer 1/3 van zijn lengte in de grond zitten. Een betonblok als fundament rond een houten paal ronden wij bovenaan af om zo weinig mogelijk vocht tussen beton en paal te laten lopen. Indien wij houtwerk rechtstreeks op beton zetten steken wij tussen de beton en het hout best wat plastiekfolie om het opstijgend vocht tegen te houden.

Een bijzonder effect krijgt men als men gaat spelen met de dwarsbalkjes. Indien men ze schuin plaatst op de dragers of ze schuin inwerkt in de liggers krijgt men een louvre effect dat bij hoogstaande zon voor schaduw zorgt. Onze pergola gaat erg modern uitzien als wij de liggers en de dwarsbalkjes onder aan de dragers gaan vastmaken.

Om een draagbalk tegen een muur te bevestigen heeft men in de handel erg handige ijzeren schoenen die men gemakkelijk aan de muur kan bevestigen en waar men de balk kan inschuiven en vastmaken. Dit is makkelijker dan het te bevestigen via een draagbalk tegen de muur of het gebruik van L-vormige profielen.

De afwerking is zeer belangrijk. De meeste pergola's bestaan immers uit hout dat kan rotten. Vandaar dat wij iedere mogelijkheid die dit proces kan bevorderen in de kiem moeten smoren. Tussen hout en beton of metaal (fundament, vloer of vastzetstukken) brengen wij een rubberen isolatielaag aan. De metalen hulpstukken zouden het best in de houten dwarsbalken ingewerkt worden zodat er minder kans bestaat voor vochtophoping tussen hout en metaal. Wij gebruiken natuurlijk hout dat onder hoge druk met een zwamdodend en vocht afstotend middel is geïmpregneerd. Indien dit niet het geval is gaan wij het hout regelmatig behandelen met een goede houtbeits. De metalen hulpstukken zijn natuurlijk gegalvaniseerd of bestaan uit inox. De betonnen fundering gieten wij in een PVC-buis zodat de waterinfiltratie tot het minimum wordt beperkt. Kophout dat in aanraking komt met water gaan wij altijd afschermen met siliconen. Schroeven boren wij wat dieper in en dekken het gaatje af met wat waterdichte siliconen. Om een verbeterde waterafvoer te krijgen op de stijlen gebruiken wij gegroefd hout.

Verbindingen

Indien wij verschillende delen van de pergola aan mekaar willen maken staan er een aantal verbindingen tot onze beschikking. Houten balken maken wij aan betonnen palen vast met gegalvaniseerde bouten. Draden worden het best in steen verankerd met behulp van keilbouten. Om de houten elementen aan mekaar vast te maken gebruikt men best dikke drevels (houten pinnen). Als wij het extra stevig en mooi willen maken halen wij uit de balken die wij willen verbinden een uitsparing die in elkaar past.

Materiaal keuze

Als houtsoort voor een pergola mogen wij kiezen uit naaldhout, inlands hardhout of tropisch hardhout. Het naaldhout is ondanks zijn behandeling geen lang leven beschoren en alleen geschikt voor zeer tijdelijke constructies. Bij het inlands hardhout hebben wij de keuze uit eik, beuk en kastanje. Tropische hardhoutsoorten, die in naam onverwoestbaar heten te zijn en voor de tuin in aanmerking komen zijn: irokko, bankirai, asobé en balo.

Metalen doen meestal onnatuurlijk aan en moet men tot het minimum beperken. Nochtans is de laatste tijd een stalen kabel omgeven met doorschijnende plastiek op de markt die ook gebruikt wordt om halogeenlampen van stroom te voorzien. Met deze kabel en met behulp van klemmen kan men een mooi raster maken waaraan men klimplanten kan leiden.

Als natuursteen wordt er veel tufsteen leisteen en blauwe steen gebruikt. Natuurlijk is het prijskaartje dat aan deze materialen hangt navenant. Baksteen is een degelijk alternatief voor een oersterke pergola.

Indien men een superlichte constructie wil neerpoten gebruikt men ijzeren buizen met daartussen draad.

Afmetingen

De breedte van een pergola schommelt tussen 2 en 6 meter. De maximale afstand is zo bepaald omdat grotere afstanden te zware verbindingsbalken zouden vragen. De lengte is uiteraard onbeperkt maar men moet wel rekening houden met de afstand tussen de verticale steunen. De minimale doorgangshoogte van een pergola bedraagt 2,1 m om een behaaglijk gevoel te hebben. De dwarsbalken en draagbalken laten wij niet te ver uitsteken.

Indien wij de pergola op een helling plaatsen, werken wij het best in stukken die wij mooi horizontaal houden. Wij letten erop dat de overgangsdoorgang naar een hoger gelegen deel minimum 2,1 m hoog is. Het volgende stuk begint dan weer een stuk hoger en mondt uit op 2,1 m.

Beplanting

Aan een pergola planten wij meestal klimplanten. Bij de keuze van de beplanting komt het er niet zozeer op aan welke soort of variëteit wij aan een pergola gaan zetten. Veeleer gaan wij vooraf bepalen wat wij met onze pergola willen bereiken. Wij maken dan een keuze tussen wintergroene planten of bladverliezende planten, tussen bloeiende planten of bladplanten, tussen geurende planten of alleen doorbloeiende planten.

Vaak is een plant met een mooi blad en die lang bloeit beter dan een plant die maar kort bloeit maar met een lelijk blad. Zo is de klimopplant in al zijn soorten een prachtige plant om aan een pergola te plaatsen.

Het tijdstip dat wij de pergola te zien krijgen is ook van belang. Staat de pergola op een plaats waar wij elke dag aan voorbijkomen of ligt ze juist in het zicht van een raam waar wij dagelijks door kijken dan planten wij hieraan een plant die de meeste tijd van het jaar mooi oogt. Komen wij slechts op een bepaalde tijd van het jaar veel met deze pergola in contact dan kiezen wij voor planten die op dat tijdstip op het mooist zijn.

De plantenkeuze wordt ook bepaald door de specifieke taak die wij de pergola toebedelen. Is het om ons lommer of privacy te verschaffen dan kiezen wij voor goede klimmers die zowel de zijkanten als de bovenkant van de pergola zo lang mogelijk bedekken.

Er zijn wel enkele technische vereisten waar wij rekening moeten mee houden. Zo is een pergola met groenblijvende planten in de nabijheid van een venster af te raden omdat er dan in de winter veel te weinig licht in de woonkamer doordringt.

De plantenkeuze hangt ook af van de aard van de constructie van de pergola. Aan een fragiele pergola zet men geen blauwe regen. Deze zou wel het hele zootje in een mum van tijd optillen en tegen de grond werken.

Natuurlijk bekijken wij de standplaats en de grondgesteldheid en met al deze gegevens nemen wij een plantenwijzer ter hand of gaan wij op bezoek in een tuincentrum waar wij ons laten adviseren en waar wij de planten in levende lijve kunnen bewonderen.

Bij het aanbrengen van een collectie (verschillende variëteiten) klimrozen aan een pergola kiezen wij voor de meest aangename soorten wat de kleur en vorm van bloem en blad betreft en als het kan zoeken wij geurende rozen uit want een heerlijke parfum in de lucht als men onder een kleurrijke pergola doorloopt is mooi meegenomen.

Speciale pergola's

Sommige pergola's kan men als speciaal bestempelen door hun ongewone vorm of hun ongewone begroeiing. Er zijn er ook die uit de band springen door de ongewone combinaties van de materialen die erin verwerkt zijn. De kleuren die men de verschillende delen van de pergola geeft maken hem eveneens tot een buitenbeentje.

Tot slot zijn er de pergola's die dienst doen als kunstobject. Deze kunnen uiteraard de waanzinnigste vormen aannemen, zijn meestal niet erg praktisch en niet voor ieders beurs weggelegd.